જલિયાવાલા બાગ કાંડ

વૈશાખીનો પર્વ પુરા દેશમાં મનાવાય છે, પરંતુ ખાલસા પંથનો સ્થાપના દિવસ હોવાનાં કારણે પંજાબમાં તે ખાસ હોય છે. આ દિવસે મેળો તથા પવિત્ર નદીમાં સ્નાન કરી પૂજા થાય છે; પરંતુ ૧૯૧૯માં પૂર્વ અંગ્રેજ સરકારે ભારતીયોનાં દમન માટે ‘રોલેટ એક્ટ’નો ઉપહાર આપ્યો, જેમના વિરોધમાં અમૃતસરનાં જલિયાવાલા બાગમાં વિશાળ સભાનું આયોજન થયું. 

આ ભાગ ત્રણે તરફ દીવાલથી ઘેરાયેલ હતો, કેવળ એક જ તરફ આવવાં-જવાંનો ઘણો નાનો માર્ગ હતો. સભાની સુચના મળતાં જ જનરલ ડાયર ૯૦ સશસ્ત્ર સૈનિકો સાથે માર્ગને ઘેરી લીધો. ત્યારબાદ કોઈ ચેતવણી આપ્યાં વગર નિર્દોષ સ્ત્રી-પુરુષ, વૃદ્ધ-બાળકો પર ગોળી ચલાવી દીધી. સરકારી રીપોર્ટ અનુસાર તેમાં ૩૭૯ લોકો મર્યા તથા ૧૨૦૮ ઘાયલ થયા; પરંતુ સાચી સંખ્યા અનુક્રમે ૧૨૦૦ તથા ૩૬૦૦ છે. સેકડો લોકો ભાગદોડમાં કચડાયા અને મોટી સંખ્યામાં લોકો બાગમાં આવેલ કુવામાં પડી માર્યા ગયાં.

આ નરસંહારની વિરોધમાં પુરા દેશનું વાતાવરણ ગરમ થઈ ગયું. હંટર કમેટી’ સામે ખલનાયક ડાયરે સ્વયં સ્વીકાર કર્યો કે આવી દુર્ઘટના ઇતિહાસમાં દુર્લભ છે. આવું કરવા પાછળનું કારણ જણાવ્યું કે તેમને શક્તિ પ્રદર્શનનો આ સમય યોગ્ય લાગ્યો. તે એ પણ કહ્યું કે તેમની પાસે ગોળી સમાપ્ત ન થઈ હોત તો તે વધારે વાર ગોળી ચલાવત. તે ઈરછતો હતો કે એટલી મજબુતીથી ગોળી ચલાવે, જેનાથી ભારતીય ફરીથી શાસનનો વિરોધ કરવાની હિમત ન કરે.

ભારે વિરોધથી ગભરાઈ શાસને ૨૩ માર્ચ ૧૯૨૦નાં જનરલ ડાયરને બરખાસ્ત કરી ઇંગ્લેન્ડ મોકલી દીધાં, જ્યાં અનેક શારીરિક અને માનસિક વ્યાધિથી પીડાઈ ૨૩ જુલાઈ ૧૯૨૭ના તેમણે આત્મહત્યા કરી લીધી.

તે સમયનાં પંજાબનાં ગવર્નર માઈકેલ ઓડવાયર હતો. ડાયરનાં સિર પર તેમનું વરદહસ્ત રહેતું. તે પણ ૨૮ મેં ૧૯૧૯નાં ગવર્નર પદથી મુક્ત થઈ ઇંગ્લેન્ડ ચાલ્યો ગયો. ત્યાં તેમનાં પ્રશંસકોએ તેમને સમ્માનિત કરી મોટી ધનરાશિ ભેટ કરી.

તે ભારતની વિરોધમાં એક પુસ્તક પણ લખ્યું; પરંતુ ભારતમાના વીર સપુત ઉધમસિંહે લંડનનાં કૈક્સટન હોલમાં ૧૩ માર્ચ ૧૯૪૦નાં આ અપમાનનો બદલો લીધો. આ બાગની દીવાલો પર લાગેલ ગોળીનાં નિશાન આજે પણ તે ક્રૂર જનરલ ડાયરની યાદ અપાવે છે, જયારે ત્યાં સ્થિત અમર શહીદ જ્યોતિ આપણે દેશ માટે મરવા-મટવા પ્રેરે છે.

image credit : Wikipedia
image Source : Wikipedia